Oświęcim (Oświecim) Stanisław z Kunowy h. Radwan (zm. 1657), łowczy sanocki, dworzanin królewski, pamiętnikarz. Pochodził ze średniej szlachty z pow. pilzneńskiego w woj. sandomierskim. Był synem Floriana (1574–1650) i Reginy z Kralic Śląskiej (zm. ok. r. 1624), pierwszej żony ojca. Data urodzin O-a nie jest pewna; w każdym razie wiadomo, że rodzice wzięli ślub w r. 1605. Ur. prawdopodobnie we wsi Siedliska koło Pilzna, stałej do r. 1614 siedzibie rodziców, spędził tam pierwsze lata dzieciństwa, następne we wsi Potok, położonej kilka kilometrów od Krosna, gdzie też później najchętniej przebywał. Studiował w kolegium jezuickim w Jarosławiu; jako uczeń tej szkoły ogłosił w r. 1619 w Zamościu wśród utworów kolegów swój wiersz ku czci Janusza Pawła Ostrogskiego, wojewodzica wołyńskiego. Zapewne w Jarosławiu nauczył się O. biegle władać łaciną. Dalsze lata wypełniła mu służba wojskowa. Od r. 1626 bił się ze Szwedami, potem z Moskwą (1633), Turcją, Tatarami i Kozakami. Od 1 VII do 12 IX 1637 znajdował się O. w orszaku poselstwa królewicza Jana Kazimierza do Wiednia po Cecylię Renatę, poślubioną przez Władysława IV; 9 VIII asystował ceremonii królewskich zaślubin w stolicy Habsburgów. O. odbył też inne zagraniczne podróże, m. in. towarzysząc magnackim synom na studia. Przyniosły mu one znajomość języków francuskiego i włoskiego. W r. 1642 jeździł do Niderlandów i do Włoch jako ochmistrz Aleksandra Koniecpolskiego, syna w. hetmana Stanisława. Po powrocie do kraju został marszałkiem dworu hetmana, powołany 16 IX 1643 «na starszeństwo i rząd dworu», i pozostał na tym stanowisku aż do śmierci Koniecpolskiego w r. 1646. Przechodziła wówczas przez ręce O-a cała korespondencja hetmana, jawna i tajna, dlatego mógł włączyć niektóre dokumenty do swego Diariusza. Towarzyszył Koniecpolskiemu we wszelkich podróżach i jego poczynaniach, zawsze podzielając polityczne poglądy swego pana.
Ponieważ tekst Diariusza O-a obejmuje wydarzenia od r. 1643, dlatego informacje o jego autorze odtąd są już pewniejsze. W styczniu 1644 wziął O. udział w kampanii ochmatowskiej przeciw Tatarom, którą dość szczegółowo opisał, podając m. in. dokładny komput wojska hetmana Koniecpolskiego. W czerwcu t.r. (20 VI) wraz z hetmanem uczestniczył w pogrzebie Cecylii Renaty w Krakowie, a w lipcu 1645 widzimy go w Brodach na pogrzebie hetmanowej Krystyny z Lubomirskich, drugiej żony Koniecpolskiego. W r. 1645, na polecenie hetmana, miał O. towarzyszyć jako opiekun dwom młodym Koniecpolskim (krewnym hetmana, ale niewiadomego imienia), udającym się na studia do Lowanium. Ponieważ w tym czasie wyruszało poselstwo bpa warmińskiego Wacława Leszczyńskiego, woj. poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego i woj. pomorskiego Gerarda Denhoffa do Paryża po poślubioną przez Władysława IV Ludwikę Marię. O. za wiedzą i poparciem Koniecpolskiego miał przyłączyć się do poselskiego orszaku. Ale ponieważ nie zastał go już w Gdańsku, puścił się we wrześniu w drogę osobno, tylko w nielicznej kompanii. Zostawiwszy w październiku Koniecpolskich w Lowanium, dotarł 29 X do Paryża i dołączył do poselstwa, towarzysząc mu już stale tylko jako dworzanin aż do jego powrotu w marcu 1646 do kraju. W Hamburgu 18 I 1646 królowa wyróżniła O-a, powierzając mu przewiezienie listów do króla Władysława IV z zawiadomieniem go o swym przyjeździe oraz dowiezienie lekarza Andrzeja Knoeffla z lekarstwami dla chorującego na podagrę króla. O. dotarł 3 II do Nieporętu, gdzie król przebywał, i zdał relację z podróży królowej, nie skąpiąc przy tym o niej komplementów. Król przyjął misję O-a «z niewypowiedzianą ludzkością» i wdzięcznością. Podobno sam O. zaofiarował swą gotowość do przewiezienia odpowiedzi króla do Ludwiki Marii. Z kolei pospieszył O. do Warszawy, by tam oddać listy od posłów towarzyszących królowej do kanclerza Jerzego Ossolińskiego i otrzymać od niego na nie odpowiedź. Dn. 9 II 1646 powrócił z listami do królowej do Neustadt i towarzyszył już jej do 3 III aż do Falent koło Warszawy, skąd miała odprawić uroczysty wjazd do stolicy. Dopiero 16 III został wynagrodzony przez króla za tę funkcję kurierską przywilejem na 2 000 zł «jurgieltu na Barze».
W Warszawie zatrzymał się przez pewien czas; był wtedy świadkiem królewskiego wesela, tu też dotarła doń wieść o śmierci hetmana Koniecpolskiego (11 III 1646). Pospieszył więc na jego pogrzeb do Brodów (30 IV), wraz z Krzysztofem Opalińskim, obiecując mu «wszystko wyszperać» i «poufale przestrzec we wszystkim». Jeszcze przez pewien czas pomagał w Brodach synowi zmarłego hetmana, chorążemu kor. Aleksandrowi, przy porządkowaniu spraw majątkowych, po czym 10 V t.r. złożył swój urząd marszałka dworu. Luźno związał się potem z domem Lubomirskich, służąc czy to koniuszemu kor. Aleksandrowi, czy też marszałkowi w. kor. Jerzemu. W lipcu (15 VII) 1646 był na koronacji królowej Ludwiki Marii w Krakowie i towarzyszył jej przy zwiedzaniu salin wielickich, a jesienią t.r. (22 XI) zjawił się na sejmie w Warszawie (ale nie jako poseł), dzięki czemu mamy jego relację o opozycji sejmowej przeciw planom królewskim wojny z Turcją; sam O. raczej je pochwalał. W lutym 1647 O. był przewidziany na ochmistrza królewicza Zygmunta Kazimierza Wazy, syna Władysława IV, ale przedwczesna śmierć chłopca (9 VIII 1647) przekreśliła te plany na dworską karierę O-a. Wziął on udział we wrześniu t.r (24 IX) w pogrzebie królewicza w Krakowie.
Z powodu luki w Diariuszu od 17 XII 1647 do końca 1649 r. niewiele możemy powiedzieć o tym okresie życia O-a. Zapewne głównie zajęty był sprawami rodzinnymi i domowymi. W r. 1648 uczestniczył w elekcji Jana Kazimierza wraz z województwem sandomierskim, na akcie elekcji podpisał się jako dworzanin królewski. Nie znalazł jednak szczególnego uznania u nowego króla. Możemy też domyślać się, że w l. 1648–9 uczestniczył w kampaniach kozackich przy boku Lubomirskich. W r. 1649 był O. przewidziany przez Krzysztofa Opalińskiego na opiekuna jego syna Piotra Adama w podróży do Rzymu. Rychło jednak Opaliński zrezygnował z zatrudnienia O-a. Dn. 21 II 1650 O. znowu wyruszył, wraz z koniuszym w. kor. Aleksandrem Lubomirskim, w niewielkim gronie za granicę, tym razem na jubileuszową pielgrzymkę do Rzymu. W dalszej drodze do Rzymu Lubomirski zachorował; musiał więc O. wrócić z chorym do Wenecji, gdzie spędził resztę roku. Dopiero z początku 1651 r. znalazł się w kraju. W kwietniu (18 IV) 1651 O. towarzyszył A. Lubomirskiemu w drodze z Wiśnicza na pospolite ruszenie, zwołane przez króla pod Sokal przeciw Bohdanowi Chmielnickiemu i Tatarom. Dotarli do obozu z końcem maja, ale O. nie wziął udziału w bitwie pod Beresteczkiem, gdyż chorągwie Lubomirskiego, wraz z oddziałami miecznika kor. Michała Zebrzydowskiego, zostały skierowane przez króla 26 VI na Podhale dla stłumienia powstania Kostki Napierskiego; wyprawa chorągwi Lubomirskiego i Zebrzydowskiego okazała się zbędna, gdyż 24 VI przywódca powstania został już pojmany. O. włączył jednak do swego Diariusza niektóre dokumenty z tym wydarzeniem związane, zwłaszcza przysłane królowi przez bpa krakowskiego Piotra Gembickiego pisma oraz akta dotyczące procesu i egzekucji Kostki Napierskiego. Po krótkim pobycie w Krakowie (do połowy lipca 1651) zawrócił O. wraz z koniuszym koronnym do Kolbuszowej, by znowu z końcem t.r. (5 XII) wyruszyć z nim w podróż do Rzymu. O tej peregrynacji wiemy już niewiele; tylko tyle, że z końcem 1651 r. przyjechali w okolice Brna na Morawach. Na dacie 31 XII 1651 urywa się Diariusz O-a. Zapewne O. dotarł z Lubomirskim do celu podróży i wrócił z nim w r. 1653 do kraju. Po powrocie gospodarzył wraz z braćmi, rodzonym Janem oraz przyrodnimi: Wojciechem i Szymonem, opiekując się siostrami. Zupełnie nic nie wiemy o losach O-a w okresie od 1653 do połowy 1655 r., kiedy to 18 VIII 1655 w jednym z akt występuje już jako łowczy sanocki. W czasie «potopu», jesienią 1655, przebywał O. na Spiszu z Jerzym Lubomirskim, a potem w okupowanym przez Szwedów Krakowie. Jako zaufany marszałka Lubomirskiego posłował w dn. 30 X – 3 XI z jego listem (datowanym w Lubowli 17 X) w tajnej misji do szwedzkiego marszałka A. Wittenberga, by w imieniu niektórych polskich senatorów szukać porozumienia ze Szwedami i omówić warunki ewentualnej ugody między Janem Kazimierzem a Karolem X Gustawem. Listy O-a z 3 i 7 XI 1655 dość niejasno mówią o tej jego misji, która zresztą spełzła na niczym. Po zdecydowanym opowiedzeniu się Lubomirskiego po stronie Jana Kazimierza O. pozostawał przy boku marszałka, przystąpił do konfederacji tyszowieckiej, towarzyszył też Lubomirskiemu w jego zimowo-wiosennej kampanii za cofającym się Karolem Gustawem. Bił się pod Sandomierzem i Warką. W marcu 1657 wojska Jerzego II Rakoczego zniszczyły jego wsie Potok i Turaszówkę.
O. napisał dwa diariusze, jeden o wojnie chocimskiej, o którym wiemy niewiele, i drugi, znany jako bardzo cenne źródło historyczne do ówczesnych czasów, kilkakrotnie już wspomniany Diariusz z l. 1643–51, wydany drukiem w r. 1907 przez W. Czermaka na podstawie niekompletnie zachowanego w zbiorach Ossolineum rękopisu nr 224 pt. „Diarium variarum legationum ac sermonum a viris Poloniae obitarum 1641” (s. 383–1251). Autor Diariusza napisał swe dzieło nie bez pewnej przesady, nawet z niejakim samochwalstwem, np. przeceniając swój udział w poselstwie po Ludwikę Marię w r. 1645/6, ale nigdy nie tak dalece, by całkowicie zniekształcić prawdę. Niektóre fragmenty Diariusza ogłosili obcy historycy w językach rosyjskim, ukraińskim i rumuńskim.
O. był dziedzicem dwóch wsi w pow. pilzneńskim woj. sandomierskiego, Potoku i Turaszówki; dochód z nich obliczono w r. 1657 na 36 000 złp. Nadto posiadał jakieś wioski koło Oleska w ziemi lwowskiej, np. Zakomorze, oraz na Podolu wyprocesowane miasteczko Wierzbowiec wraz z wsiami Durniaki i Żylniki (na północny wschód od Kamieńca Podolskiego). Ale najczęściej przebywał O. w Potoku, zniszczonym w r. 1657 przez wojska Jerzego II Rakoczego. W r. 1647 wybudował rodzinną kaplicę przy północno-zachodnim narożniku kościoła Franciszkanów w Krośnie. Wzniósł ją z chęcińskiego marmuru w stylu wczesnego baroku «cesarski architekt», artysta włoskiego pochodzenia Vincenzo Petroni z Mediolanu. Bogatą stiukową dekorację wykonał Jan Chrzciciel Falconi. Ozdobiły ją portrety rodziny Oświęcimów, zapewne malowane przez Mathiasa Czwiczka, przedstawiające: fundatora w stroju szwedzkim oraz jego siostrę Annę, w naturalnej wielkości do kolan, ojca O-a Floriana, matkę O-a Reginę ze Śląskich, matkę Anny Barbarę z Szamotów oraz brata Jana. Pod kaplicą zbudowano kryptę grobową. O. zmarł w stanie bezżennym we wrześniu (przed 28 IX) 1657 i został pochowany przez rodzeństwo w krypcie grobowej Oświęcimów, obok grobu przyrodniej siostry Anny (zm. 13 I 1647 w wieku lat 21), której śmierć odczuł bardzo boleśnie.
Dokoła tej braterskiej miłości z czasem powstała legenda o rzekomym nie braterskim jedynie uczuciu O-a do zmarłej. Utrwaliły ją liczne dzieła literackie i muzyczne. Pisali o tym, już od r. 1812 poczynając, różni publicyści i literaci, np. Stanisław Jaszowski („Powieści historyczne polskie”, Lw. 1829 II). Dopiero w r. 1840 Żegota Pauli rozwinął naukową dyskusję na temat tego tragicznego uczucia, a Karol Szajnocha podjął ją w kilku swych opracowaniach. Anna Libera ogłosiła poemat „Anna i Stanisław Oświecimy” („Nowe poezje”, Kr. 1846), zaś Mikołaj Bołoz Antoniewicz – „Poemat dramatyczny w 5 oddziałach, Anna Oświęcimówna” (1856), ponownie wydany w r. 1873 (z rysunkami A. Grottgera), grany zresztą bez powodzenia na polskich scenach. Z kolei Mieczysław Karłowicz w r. 1907 stworzył poemat symfoniczny pt. „Stanisław i Anna Oświęcimowie”, inspirowany obrazem Stanisława Wojciecha Bergmanna z r. 1888 pt. „St. Oświęcim przy zwłokach A. Oświęcimówny”. Wiersze poświęcone Oświęcimom tworzyło wielu poetów, m. in. Mieczysław Jastrun, Bogdan Ostromęcki i Miron Białoszewski.
Portret O-a (z l. 1647–50) w kościele Franciszkanów w Krośnie; – Estreicher, XXIII 503; Nowy Korbut, III; W. Enc. Powsz. (PWN), VI 197, VIII 358; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Uruski; – Antoniewicz S. L., Klasztor franciszkanów w Krośnie, Lw. 1910; Białkowski L., Przyczynek do rodowodu Oświęcimów z Kunowej na Siedliskach, „Mies. Herald.” R. 1: 1908 s. 10; Biegeleisen H., Ilustrowane dzieje literatury polskiej, Wiedeń [b.r.] s. 239–41; Chotkevyč H., Z pryvodu odnoï časty „Dennyka Osviencima”, „Zapysky Tov. im. Ševčenki” R. 19: 1930 t. 100 s. 177–204; Hernas Cz., Barok, W. 1973; Iwanoyko E., Bartłomiej Strobel, P. 1957 s. 102; Kantecki K., Podróż do Włoch Stanisława z Kunowy Oświęcima, ogłoszona z rękopisu, „Przew. Nauk. i Liter.” T. 3: 1875 s. 81–94, 180–7; tenże, Podróżnik polski z XVII w. Z pamiętnika Stanisława z Kunowy Oświęcima, tamże T. 2: 1874 s. 289–304; Kersten A., Na tropach Napierskiego, W. 1970; Korzon T., Dola i niedola J. Sobieskiego, Kr. 1898 I 33–4; Malarstwo polskie. Manieryzm, Barok, Oprac. W. Walicki, W. Tomkiewicz, A. Ryszkiewicz, W. 1971; Marczyk A., W kręgu podania o Oświęcimach, „Roczn. Kom. Historyczno-liter.” T. 15: 1978 s. 37–62; Mycielski J., Cztery portrety rodziny Oświęcimów w kościele oo. Franciszkanów w Krośnie, Kr. 1903; tenże, Portrety Stanisława O-a i Anny Oświęcimówny w kaplicy oo. Franciszkanów w Krośnie, w: Sprawozdanie i Wydawnictwo Wydziału Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury za r. 1910, Kr. 1911; [Nycz I.] N. Innocenty ks., Prawdziwa historyczna wiadomość sławnego rodzeństwa śp. Stanisława i siostry Anny Oświęcimów z Kunowy…, Kr. 1873 (tamże portrety rodziny Oświęcimów); Pauli Ż., Stanisław i Anna z Kunowy Oświęcimowie, w: Starożytności galicyjskie, Lw. 1838–40; Peszko S., Obraz z ołtarza w kaplicy Oświęcimów w Krośnie, w: Sprawozdanie i Wydawnictwo Wydziału Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury za r. 1912, Kr. 1913 s. 17 i n.; Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, W. 1957 I–II; Szajnocha K., Diariusz Stanisława O-a w zbiorze rękopisów Zakładu Narodowego Ossolińskich, Dod. Tyg. „Gaz. Lwow.” T. 3: 1853 nr 11, 13, 15, 17, 19; tenże, Stanisław i Anna Oświęcimowie, w: Dzieła (Szkice historyczne), W. 1876 I 211–44; W., Grób familijny Stanisława i Anny Oświęcimów w Krośnie, „Kłosy” T. 23: 1876 nr 588 s. 219–21; Załuski J., Uwagi z powodu artykułów… O Stanisławie i Annie Oświęcimach w dziele p. K. Szajnochy pt. Szkice historyczne (Lw. 1854), „Czas” (Dod. mies.) R. 1: 1856 t. 2 s. 367–86; – Dyplomaci w dawnych czasach, Oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, Kr. 1959; Listy K. Opalińskiego do brata Łukasza 1641–1653, Wr. 1957; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864 s. 768–72; Otryvki iz dnevnika… otnosiaščiesia k istorii Južnoj Rusi 1643–1651, Pereviol’ iz rukopisi V. Antonovič, Ottisk iz „Kievskoj Stariny” za 1883 g., Odb. Kiev 1883; Pamiętniki o Koniecpolskich, Wyd. S. Przyłęcki, Lw. 1842 s. 295–303; Vol. leg., IV 201, 213; – B. Ossol.: rkp. 224/II (diariusz z lukami); Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski XVI–XVIII w. w Materiałach Red. PSB.
Adam Przyboś